Ah, de Middeleeuwen. Mooie tijd moet dat geweest zijn: heksenverbrandingen, de pestepidemie, bijgeloven… Bijgeloven? Ja zeker! Zo heerste het idee dat katten samenspanden met heksen en de duivel (sure) en barsten in wegen/muren/vloeren eigenlijk poorten naar de onderwereld waren. Oppassen waar je loopt dus! Maarrrr gelukkig roepen de Middeleeuwen ook beelden op van vrome jonkvrouwen en heldhaftige ridders!
De middeleeuwen begonnen rond 500 in het noorden en westen van Europa. Gaandeweg werden verschillende stammen georganiseerd in feodale staten die beheerst werden door de adel en de kerk. Dit gezag van de (christelijke) kerk kwam op alle vlakken van de samenleving terug. Men geloofde dat God iedereen een plekje in de hiërarchie gaf en deze plek, hoog of laag, moest zonder morren aanvaard worden. Geen discussie, niets. Het ging er vooral om dat je je focuste op het eeuwige leven na de dood.
Romaans-Gotisch
Voor de architectuur betekende de middeleeuwen een grote verandering. Waar eerst de gesloten, donkere Romaanse architectuur hoogtij vierde, werd uiteindelijk in St. Denis de Gotiek “uitgevonden”. De Gotische kerken waren lichter en richtten zich meer naar de hemel. Dit deden ze onder andere via spitsbogen (in plaats van de Romaanse rondbogen). Het idee van een grotere interactie tussen ‘binnen’ en ‘buiten’ werd ontwikkeld, oftewel tussen de spirituele en de tastbare wereld.
Een vergelijkbare ontwikkeling van introvert naar extrovert is ook te zien in de middeleeuwse modegeschiedenis. Het lichaam werd langzamerhand zichtbaarder gemaakt. Gedurende de middeleeuwen zijn hier globaal drie fases in te onderscheiden.
Fase 1: verhullen
In eerste instantie werd het lichaam vooral verhuld door middel van lange en wijde tuniekachtige gewaden en rechthoekige mantels bij de mannen. Vrouwen droegen eenvoudige rokken die bestonden uit een lange rechthoek. Deze werden bij de taille geplooid en door een gordelsnoer samen gehouden. Ook hier waren echter de sociale verschillen goed te zien. De kleding van boeren bleef armoedig en functioneel terwijl die van de adel steeds chiquer werden. De kerk speelde ook die eerder genoemde belangrijke rol. Zij gaf de antieke tradities door en was daardoor betrokken bij de ontwikkeling van kleding en mode. Daarnaast zorgde de kerk er ook voor dat de kleding kuis was en dat het lichaam genoeg werd verborgen.
Fase 2: accentueren
Naarmate het jaar 1000 dichterbij kwam, begon er een algemene depressie te heersen. Men had de Bijbelteksten waarschijnlijk ietsje te vaak gelezen en dacht hieruit op te maken dat de wereld dat jaar zou vergaan. Millenniumcrisis anyone? Zoals we nu weten is dat gelukkig niet gebeurd (hoera!). Na het verstrijken van dit jaar 1000 waren mensen weer helemaal happy. Dit leidde tot de bouw van veel nieuwe kerken.
Tussen eind 11e en de 13e eeuw vonden kruistochten naar de Oriënt plaats. Deze leverden uiteindelijk niet veel op waardoor de invloed van de rooms-katholieke kerk daarna afnam. Wél bleek de Arabische cultuur een grote indruk gemaakt te hebben op de Europese krijgers. Ze namen verschillende invloeden mee naar huis bij wijze van souvenir, waaronder veel bijzondere stoffen.
Lang en verticaal
Zo tegen het einde van de 11e eeuw veranderde het silhouet van de kleding voor mannen. Ze droegen inmiddels enkellange gewaden met een gordel rond het middel. Dit was echter vooral voor de adel en de geestelijken. Het “gewone” volk droeg vooral nog korte, functionele kleding. Misschien dat de beginselen van de Gotiek zich al iets lieten zien. Namelijk door die verticaliteit in kleding en – let op – ook de schoenen werden puntiger.
De vrouwen van adel bleven echter nog trouw aan de Byzantijnse stijl. Dit veranderde pas in de twaalfde eeuw. We zijn dus nu al ruim over de helft van de gehele periode van de middeleeuwen! Maar eindelijk: hier volgde ook de vrouwenmode de verticaliteit met wijde, hangende mouwen en een sleep die echt verre van praktisch waren. Hierdoor werd dus ook de stand benadrukt. Zulke onpraktische kleding kon je alleen maar dragen als je niet hoefde te werken. Een andere belangrijke vernieuwing was het accent op het vrouwelijke figuur. Vooral op de taille. Daar ga ik hier verder op in!
Gewone burgers konden deze dure items trouwens niet betalen. Naast de scheiding vanuit praktisch oogpunt, kwam dit dus ook voort vanuit financieel oogpunt. Klinkt niet onbekend, toch? Plus, hou je vast: er werd zelfs door de wet voorgeschreven welke kleuren en materialen ze wel en niet mochten dragen!
3. Modelleren
In de veertiende eeuw waren er grote problemen voor Europa. De pest zorgde ervoor dat ongeveer een derde van de bevolking stierf. Daarnaast vond de Honderdjarige oorlog plaats (tussen Engeland en Frankrijk). De invloed van de kerk nam af en ook de ridderstand ging achteruit. See you, Lancelot! De adel trok zich weinig meer aan van de kerkelijke voorschriften om het lichaam te verhullen. Strakker + bloter = beter!
Hier legde de kerk zich niet zo maar bij neer. In Speyer (Duitsland) werd het volgens nieuwe regels verboden om ‘ongewone’ kapsels of weelderige hoofddoeken te dragen. Daarnaast kwam er ook een verbod op strakke, diep uitgesneden kleding en blote schouders. Bij mannen moesten de knieën bedekt blijven. Er waren hoge boetes voor mensen die het lef hadden dit te overtreden. En er werden hoge beloningen uitgeloofd voor verklikkers…
Yes, we can!
Tegen het einde van de 14e eeuw komt een cruciale ontwikkeling in het westerse modebeeld tot stand. De techniek en kennis om kleding op het lichaam aan te laten sluiten. Tailoring all the way! Voor mannen betekent dit een strak zittende jaque tot iets over de heupen. Daaronder droeg men hosen die aansloot als een tweede huid. Deze bleven goed zitten door middel van een bandje onder de voet. Daarnaast kwamen ook de puntige schoenen waar ik het eerder over had nog meer tot uiting. De tootschoenen zijn karakteristiek voor dit tijdperk: de Gotiek.
Waarschijnlijk heeft de overgang van de maliënkolder naar het harnas een rol gespeeld in de totstandkoming van dit modebeeld. Het harnas was heel zwaar (40 kilo!). Hier was perfect op maat gemaakte onderkleding voor nodig. I raise you: het wambuis. Hierdoor was de kennis beschikbaar om die jaque die ik eerder noemde, te maken.
De opkomst van het uniform
Het vrouwensilhouet liet een smalle taille zien met een strak lijfje. De rok was wijd en bij rijke dames had deze een sleep. Nieuw was het decolleté en bij de vrouwen van de Franse adel was deze het diepst uitgesneden. Het korset was één van de kledingstukken die hierbij hoorden.
De mode is dus inmiddels veel veelzijdiger! Veel details en de luxe in kleding nam na de pestepidemie sterk toe. Ook interessant: er ontwikkelden zich een soort “uniformen”. Dit werd gedaan door middel van kleuren. Deze gaven aan welk beroep iemand had of tot welke groep iemand behoorde. Docenten aan universiteiten droegen bijvoorbeeld sombere kleuren. Doctoren in de rechten of medicijnen hulden zich in dure kleuren zoals scharlaken (rood). De bedienden van de adel droegen vaak de kleuren van het huis waar ze voor werkten.
Mode over the top
De vijftiende eeuw liet een spectaculair einde zien van de middeleeuwse mode. De meest recente modeontwikkelingen werden aangehouden, maar vaak op extreme manier uitgevoerd. Zo werd het lichaam niet alleen zichtbaar gemaakt, maar ook gemodelleerd. Proporties werden overdreven om te voldoen aan schoonheidsidealen. Het slanke gotische silhouet is verticaler dan ooit. De punten van, daar zijn ze weer, de tootschoenen waren op z’n langst. Inmiddels waren ze zo’n 60 cm lang! Say what?! Ook de slepen waren onmogelijk lang. Ook de hoofddeksels rijkten tot aan de hemel, figuurlijk gezien.
Mannen droegen superkrappe bovenkleding. Hiervan werden de schouders verbreed met behulp van vullingen. Dit werden mahoîtres genoemd. Deze vullingen zaten in de poffende mouw van het wambuis. Inmiddels verschilt het wambuis nauwelijks meer van de jaque. Dit komt doordat het wambuis nu ook als bovenkleding gedragen wordt.
Vrouwelijkheid werd in de middeleeuwen ook extra geaccentueerd. Als een vrouw zwanger was, ging dit automatisch. Zo niet, dan moest dat even aangedikt worden. Letterlijk! Dit werd gedaan met een kussentje onder de jurk. Jep dat lees je goed. Vullingen om zwangerschap te faken waren niet ongebruikelijk!
Als laatste kwam er nog een belangrijke vernieuwing. De robe werd niet langer uit één stuk geknipt. Dit bood allerlei nieuwe mogelijkheden die in de komende eeuwen werden gerealiseerd.
Dit was deel drie van de globale collegereeks. Heb je de eerste twee delen gemist? Ga dan via deze link naar het stuk over de prehistorie en reis daarna door naar dit artikel over de oudheid.
In komende artikelen ga ik specifieker in op de kledingstukken die in de verschillende fases van de Middeleeuwen in de mode kwamen, zoals de jaque of de surcot… To be continued!
Bronnen
Hegnet, L.Y. (2009). Bijgeloof: waar komt het vandaan? historianet.nl.
Willem Wever. (2000). Wat hebben de Romeinen allemaal uitgevonden?
Salem Media. (2018). Medieval Clothing: Making a Statement in the Middle Ages. History on the Net.
Schacknat, K. (2014). In en uit de mode. 2000 jaar modevormgeving (1ste ed.). Amsterdam University Press.
