En…. we zijn live! Welkom bij het eerste geschiedeniscollege waar we beginnen met kleding en zelfs mode in de prehistorie. Nu moet ik zeggen: de prehistorie is voor mij zo’n abstract begrip… Hoewel ik het heus wel interessant vind, blijft het moeilijk te beseffen hoe oud de aarde is en hoe kort wij, homo sapiens, er eigenlijk pas (op twee benen) rondlopen.
Rutger Bregman schreef daar heel beeldend over in zijn boek De meeste mensen deugen. En dat wil ik toch eerst even aanhalen, wat ik vond het zo bizar.
“Stel dat de geschiedenis van het leven op aarde slechts een kalenderjaar besloeg in plaats van 4000 miljoen jaar. Dan hadden de bacteriën tot halverwege oktober het rijk alleen gehad. Pas in november ontstond het leven zoals wij dat kennen, met pootjes, botten, takken en blaadjes.
En de mens? Die verscheen op 31 december ten tonele, rond 11 uur ‘s avonds/ Toen hebben we eerst nog een uurtje als jagers en verzamelaars rondgetrokken, om op het laatste moment, rond 23.58 uur, de landbouw uit te vinden. In de zestig seconden voor middernacht voltrok zich alles wat we ‘geschiedenis’ noemen. Met piramides en kastelen, ridders en jonkvrouwen, stoommachines en vliegtuigen.”
Het is niet helemaal zeker wanneer mensen begonnen met het dragen van kleding, maar er is bewijs dat suggereert dat dit al zo’n 100.000 tot 500.000 jaar geleden was! Toch liet één van de eerste bewijzen dat er fashionista’s rondliepen nog 75.000 jaar op zich wachten…
De geboorte van ‘stijl’.
We kunnen het niet over de geboorte van stijl hebben zonder te beginnen bij de Venus van Willendorf. Dit beeld dateert van zo’n 25.000 jaar voor Christus. Hoewel dit natuurlijk immens oud is, is het bij lange na niet het oudste gevonden Venusbeeldje. Dat is waarschijnlijk de Venus van Berekhat Ram, dat minstens 230.000 jaar oud is. Tweehonderddertigduizend jaar, inderdaad. Maar terug naar die andere Venus, die van Willendorf. Dit beeld(je) is zo’n 11 cm hoog en toch uiterst precies uitgehouwen, met een volle boezem: she curvy baby!
Het intrigerendste onderdeel van het beeldje is haar hoofd. Daarover wordt veelvuldig gespeculeerd: is het een hoed? Zo ja, dan lijkt het een soort gebreide muts. En dit betekent dus dat er al in 25.000 v.Chr. gebreid werd!
Of is het misschien geen hoed, maar haar? En heeft ze dan krullen? Of misschien zelfs corn rows? Wat het ook is, het is stijl. In Noord-Europa zijn veel van dit soort beelden gevonden – het had waarschijnlijk een soort vruchtbaarheidsbetekenis in stammen.
Venus van Brassempouy
Net zo beroemd is de Venus van Brassempouy, die dateert van ongeveer 23.000 v.Chr. En opnieuw de vraag: wat gebeurt er op haar hoofd? Zijn het vlechtjes of is het een hoofddeksel? Dat laatste is het meest waarschijnlijk: een soort sluier over het haar, verfijnd en misschien wel de geboorte van mode omdat beide beeldjes tot een cultuur behoren die we eigenlijk heel goed kennen.
Dat is namelijk de Gravetiaanse cultuur, die dateert van 35 tot 22.000 voor Christus. Heel eerlijk: ik had er nog nooit van gehoord. Maar wel toen ik de term Paleolithicum of Steentijd tegenkwam. Toen gingen er een aantal belletjes rinkelen (ook dankzij verschillende passages uit Yuval Noah Harari’s Sapiens).
De prins
Deze Gravetiaanse cultuur komt uit Noord-Europa en een bekende opgraving is “De Prins”. Rond het skelet van deze man zijn enorme hoeveelheden schelpen en tanden gevonden. En wat het meest opvallend is: elke schelp of tand is geperforeerd! Waarschijnlijk werden deze aan de kleding genaaid: het leer van de kleding is vergaan, maar de rest is overgebleven. En think about this: het naaien van schelpen aan je tuniek, broek en schoenen is niet nodig om te overleven. Het was de prehistorie, specifieker: de steentijd! Dus, als ze het niet deden om te overleven, waarom dan? Omdat ze, toen al, aandacht schonken aan hoe ze eruit zagen.
Daarnaast laat het de status van de drager goed zien, de prins heeft waarschijnlijk niet zelf duizenden schelpen zitten perforeren om ze vervolgens op z’n kleding te naaien. Dit werd voor hem gedaan, wat betekent dat hij waarschijnlijk veel aanzien had.
Ook laat de Gravetiaanse cultuur ons het begin van textiel zien. Er zijn niet daadwerkelijk stoffen gevonden; die zijn allemaal vergaan. Er zijn wel afdrukken van weefsels gevonden op stenen die bijvoorbeeld in graven lagen. Het textiel drukte in zachte steen en zo weten we dat ze 35.000 jaar geleden al aan het weven geslagen zijn.
Meer kralen, vossentanden en ivoor
In Sungir, Rusland, ontdekten archeologen in 1955 een 30.000 jaar oude begraafplaats die gelinkt werd aan een stam mammoetjagers. In één van de graven vonden ze de overblijfselen van een een vijftigjarige man. De man was bedekt met strengen waaraan kralen gemaakt van mammoetivoor geregen waren. In totaal waren dit zo’n 3000 kralen! Op zijn hoofd vonden ze een hoed die versierd was met vossentanden en aan zijn armen bungelden vijfentwintig ivoren armbanden. Wat een aantallen hè?!
Vervolgens vonden ze een nog interessantere tombe. Hier vonden ze een jongen en een meisje, allebei jong nog, samen begraven. De jongen was bedekt met 5000 ivoren kralen. Hij droeg ook een hoed van vossentanden en een riem met nog eens 250 tanden. Het meisje had 5250 kralen op zich liggen. Beide kinderen waren omringd door standbeelden en ivoren objecten.
Om even in perspectief te zetten hoe bijzonder dit was: een ervaren vakman of -vrouw was waarschijnlijk zo’n 45 minuten bezig om één zo’n ivoren kraal te maken. Om vervolgens de ruim 10.000 kralen die op de kinderen lagen te vervaardigen – om nog maar te zwijgen over alle andere objecten die gevonden werden – was zo’n 7500 uur nodig! Dit is ruim drie jaar werk!
Bog people
De term die ik vervolgens tegen ben gekomen is bog people, moerasmensen dus. Ik ben benieuwd of er nog een officiële Nederlandse benaming is, maar voorlopig hou ik het hierop. De term bog people is een parapluterm voor de menselijke resten die gevonden zijn in Pete Bogs. De vochtige omstandigheden van de moerassen en de chemische samenstelling van Pete heeft ervoor gezorgd dat de resten bijzonder goed bewaard zijn gebleven.
De eerste Bog-persoon (ik heb besloten ze zo te noemen, dus bij deze) die gevonden is dateert van ongeveer 6000 jaar terug . Deze moerasmensen zijn belangrijk en interessant om een beeld te krijgen van onze (prehistorische) geschiedenis, maar zijn ook redelijk creepy. De meeste bog people die zijn gevonden, zijn waarschijnlijk op een nare manier aan hun einde gekomen. Men denkt aan slachtoffers van menselijke offeringen. Tenminste, we zeggen slachtoffers, maar misschien wilden ze het zelf. Wie weet. Bij de Azteken stonden mensen in de rij om geofferd te worden…
Deze mensen geven ons enig idee van de kapsels van toen. Ze hadden geen lange manen, maar bijvoorbeeld een soort knot aan de zijkant. Ook werd er een man in Ierland gevonden die een gelachtige hars gebruikte dat van Spaanse naaldbomen kwam. Wat meteen laat zien wat voor enorme afstanden deze nomaden aflegden.
Otzi the Iceman (3300 v.Chr.)
En dan is er nog Ötzi the Iceman. Deze man, Ötzi, werd ontdekt in een ijsblok in de vroege jaren ’90. Dit was in Otzi, een plek vlakbij de Alpen, vandaar de naam. Deze man was waarschijnlijk een jager aangezien er een gehele jagersuitrusting samen met hem bewaard zijn gebleven!
Ötzi’s lichaam is bedekt met zo’n 40 tatoeages. Dit zijn allemaal vreemde kleine lijntjes. Het zijn bijna barcodes over zijn gehele lichaam. Dit kan van alles betekenen, één optie is dat het aantallen van gedode antilopes representeert. Recent is er ontdekt dat iedere tattoo overeenkomt met een specifiek drukpunt op het lichaam dat wordt gebruikt in de acupunctuur. Misschien was het dus een vorm van heel vroege geneeskunde!
Over tattoos gesproken. Brad Pitt vond Ötzi blijkbaar zó bijzonder, dat hij zelf op zijn arm een tattoo heeft laten zetten van de beste man. Ehm, ja , waarom niet I guess?
Waarom is Ötzi zo belangrijk?
Voor modehistorici was Ötzi ontwijs belangrijk omdat, dankzij het ijs, zijn kleding ook behouden was. Zijn routine met betrekking tot aankledenging waarschijnlijk als volgt: hij begon met een leren riem. Vervolgens maakte hij hier een soort legging aan vast – een beetje à la jarretels! Vervolgens knoopte hij een lendendoek om. Schoenen en een jas waren de volgende. Daaroverheen droeg hij een cape/mantel gemaakt van stro (stro biedt goeie isolatie en het is waterproof, ideaal!). De mantel was geweven en hij droeg er, heel fashionable, een matchende hoed bij.
Zijn schoenen waren waarschijnlijk het meest indrukwekkend. Ze waren gemaakt van leer en twijgjes en gevuld met stro om zowel z’n voeten warm te houden als hem een zachte tred te geven. Goed voor het jagen natuurlijk! Aangezien Ötzi dus een jager was, heeft hij die schoenen waarschijnlijk niet zelf gemaakt. Dat geeft de indruk dat er binnen zijn stam iemand was die gespecialiseerd was in het maken van deze schoenen. En dat bewijst op zichzelf alweer dat er een soort kledingindustrie (groot woord, ik weet het) gaande was aangezien hij de schoenene waarschijnlijk geruild heeft met iets anders.
Dit concludeert het eerste college over modegeschiedenis! Het volgende onderwerp is de Oudheid: de klassieke èn de late Oudheid.
Bronnen
Bregman, R. (2019) De meeste mensen deugen. De Correspondent BV.
Hallay, A. (2015) Prehistoric Clothing. (2015, 30 november). [Video]. YouTube.
Harari, Y. N. (2011). Sapiens: a brief history of humankind. Vintage.
Learn, J. (2021). What Did the Venus of Willendorf Originally Represent? Discover Magazine.
