De (antieke) Oudheid wordt binnen de architectuur gezien als de bakermat van de Westerse architectuur. Tijdens mijn studie werd het vak Architectuurgeschiedenis gegeven. Door een fantastische docent waar echt iedereen doodstil naar zat te luisteren (lees: een collegezaal met 400 man). En waar je je af en toe rotschrok omdat ‘ie zich helemaal liet meeslepen in zijn verhaal en daardoor soms ineens met iets te veel volume door de microfoon tetterde. Wij zijn inmiddels al met het verhaal begonnen – aangezien ons startpunt zich in de prehistorie bevond. Maar: we gaan lekker door en kijken naar de Grieken, Romeinen en de Byzantijnen.
De klassieke en late Oudheid
Welkom! Welkom in het college over de Oudheid! Hier doorlopen we zowel de klassieke oudheid als de late oudheid. Hier behoren het Griekse en het Romeinse Rijk tot de Klassieke Oudheid en het Byzantijnse rijk tot de Late Oudheid.
Als eerste is het kenmerkend voor veel antieke kleding dat deze van zichzelf geen vorm had. Of tenminste: ze bestond meestal en rechthoekige, soms vierkante of (half)cirkelvormige doeken in verschillende maten. Als architect vind ik dat dat natuurlijk wèl vormen zijn, maar ik bedoel natuurlijk vooral dat het in dit geval geen pasvorm had. En let op: er werd niet in deze doeken geknipt. Ik herhaal: knippen was verboden! Dit werd gezien als een “ernstige verminking van het geweven product” (dramatic much?). Deze doeken werden vervolgens om het lichaam gedrapeerd en gewikkeld. Dit gebeurde iedere dag opnieuw, dus eigenlijk ontstond er iedere dag een nieuwe, tijdelijke creatie.
De Griekse tijdperken
De start van de Griekse beschaving begint met de archaïsche periode die dateert van ongeveer 800 – 500 jaar voor Christus. Tijdens deze periode wordt de mode beïnvloed door oriëntaalse “trends” zoals drukke versiering en een zekere voorkeur voor overdadige en luxe uitstraling.
In de klassieke periode (500-323 v. Chr.) werd deze Oosterse stijl veel minder populair. De extravagantie die heerste, maakt plaats voor een simpelere stijl. Dit komt voor uit het samensmelten van Dorische en Ionische elementen. Deze stijl was streng en elegant tegelijk – daarnaast liep de wens voor evenwichtige verhoudingen en elementaire vormen synchroon met de architectuur (hoera!). Vanuit de rechthoekige doeken die ik eerder noemde, ontstonden verschillende kledingstukken die tijdens de hele Griekse Oudheid in gebruik bleven.
Later, in de hellenistische periode (320-146 v. Chr.) veroverde Alexander de Grote enorme gebieden. Hierdoor raakte de klassieke Griekse stijl verspreid. Uit deze veroverde gebieden werden onder andere luxueuze stoffen geïmporteerd. Zoals je merkt nam hier die interesse naar overdadige mode zoals ook in de archaïsche periode, weer toe. Vergeleken met de klassieke Griekse kleding hadden deze kledingstukken veel meer plooien, ingewikkelde kapsels en nadrukkelijke lichaamshoudingen. Daarnaast is er trouwens weinig verschil tussen mannen- en vrouwenkleding. Hartstikke unisex waren die Grieken!
Het Romeinse Rijk
Van de Grieken doen we binnen de Antieke oudheid een fast forward naar de Romeinen. Veel dingen van wat we in onze moderne samenleving tegenkomen, zijn terug te voeren tot dit Rijk. Denk aan de wegen, bruggen, waterleidingen – uitgevonden door Romeinen. De democratie – het waren ook weer die Romeinen die dat bedachten. Maar ook geld, de kalender en het alfabet is allemaal door deze briljante beschaving uitgevonden! Ik vind dat nog steeds echt zó tof om over na te denken. En, je verwacht het niet, Romeinen droegen ook nog eens kleding!
Same same, but different
Sommige elementen van de Griekse kledingstukken hebben de Romeinen letterlijk overgenomen, zoals de exomis en chlamys. Ze keken echter wel op een andere manier naar deze kleding dan dat de Grieken deden. Romeinen vonden dat hele “gedoe” met individuele expressie en het dagelijks opnieuw draperen van de kleding niet zo belangrijk. Ze keken op een veel rationelere manier naar kleding en prefabriceerden de gewaden op zo’n manier dat ze niet verschoven na het aantrekken. Voor bijzondere gelegenheden grepen ze trouwens nog wel naar de moeilijke wikkeltechnieken.
Status en invloed
Kleding was een belangrijk statussymbool. Allemaal elementen zoals het kledingtype, de kwaliteit, het kleurgebruik en de (hoeveelheid van de) stof lieten zien waar de drager zich in de rangorde bevond. Net als de Griekse kleding was ook de Romeinse kleding eenvoudig van snit – dit blijft in principe hetzelfde gedurende de hele tijdspanne van het Romeinse Rijk. Het was wel zo dat, aangezien het Romeinse Rijk steeds verder uitbreidde, er meer invloeden werden opgenomen in de kleding. Op het hoogtepunt strekte het rijk zich uit van Engeland tot de Perzische Golf en van Spanje tot Roemenië. Je kan je dus voorstellen dat daar heel veel verschillende invloeden vandaan kwamen.
Deze invloeden vonden vooral plaats via de handel en scheepvaart (en de oorlogen!), waardoor deze veranderingen in kleding vooral van toepassing was op de mannenkleding. Vrouwen namen niet deel aan dit openbare leven en hierdoor bleef hun kleding redelijk constant. Toch namen ook zij gaandeweg buitenlandse, met name oosterse, elementen over. Sterker nog, eigenlijk is geen enkel kledingstuk door de Romeinen zelf bedacht! Zelfs de toga (die door Keizer Augustus werd gezien als hét nationale kledingstuk) komt eigenlijk bij de Etrusken vandaan.
Stylisten van de Oudheid
De Romeinen waren in principe de laatsten die wikkelgewaden droegen. Maar ook zij pasten praktische en ‘tijdloze’ (door hun eenvoud) vormen toe. Met kleine wijzigingen zie je deze vormen door de hele geschiedenis terugkeren, waarbij je zelfs kunt zeggen dat het hedendaagse T-shirt daar een variant op is!
Ook werd er in het oude Rome veel gevarieerd met kleuren en materialen. In principe denk ik dat je eigenlijk kan zeggen de de Romeinen eerder de ‘stylisten’ van de oudheid waren dan de ‘ontwerpers’. Just saying.
Over kleuren gesproken, lange tijd dacht men dat zowel de kleding als de architectuur in de antieke oudheid kraakhelderwit geweest moest zijn (ik dacht dit ook, oeps). Dit kwam doordat archeologische opgravingen allemaal witte ruïnes en sculpturen aan het licht brachten. Later bleek dat de oorspronkelijke (kleurige!) verflagen allemaal waren vergaan. Deze oude Grieken en Romeinen waren dus helemaal niet vies van kleurgebruik!
Byzantium
In 395 kwam het einde van het Romeinse Rijk: het werd verdeeld in een oostelijk deel en een westelijk deel. Vervolgens gaat het West-Romeinse Rijk in 476 definitief ten onder, terwijl het oostelijk deel nog eeuwenlang blijft bestaan (tot 1453!). Dit deel wordt bestuurd vanuit Constantinopel, oftewel het huidige Istanbul. Dit staat bekend als Byzantium – vernoemd naar de naam waaronder Constantinopel oorspronkelijk was gesticht door de Grieken (700 v. Chr.): Byzantion. In 1453 wordt, na lange uitputting van de Byzantijnse staat door oorlogen, weelderig leven en een conflict met de paus (oei), Constantinopel door de Turken veroverd. Zij hernoemden de stad Istanbul (dit staat officieel pas vanaf 1930 geregistreerd trouwens).
Byzantium oefende tot in de middeleeuwen grote invloed uit op de westerse kunst en cultuur. De weelderige kleding van het Byzantijnse hof beïnvloedde ook de kleding van andere Europese hofculturen. Tegenwoordig zijn deze invloeden nog steeds te vinden in de kerkelijke gewaden van de christelijke en orthodoxe kerk.
De focus van de kleding is sinds de Griekse Oudheid flink veranderd: het gaat nu bijna exclusief om sociale status. Dit betreft zowel rijkdom als afkomst en het hield een erg hiërarchische structuur in waarbij de sociale verschillen weerspiegeld werden in de kleding. In de mode van de upper class (dit heette toen niet zo natuurlijk) versmolten drie invloeden vanuit het (laat)antieke tijdperk met elkaar. Klaar voor? Komen ze.
Al het goede komt in drieën
Als eerste was de antieke Oudheid van invloed. De basisvorm van de gewaden wijken eigenlijk nauwelijks af van hoe ze bij de Grieken en Romeinen eruitzagen: eenvoudig en rechthoekig of (half)rond. Nu zijn de vormen echter stijf en nauw geworden en kan je echt niet meer spreken van draperieën of plooien.
Vervolgens was ook het christendom erg belangrijk. De kerk en de politiek raakten steeds meer met elkaar verweven, de Bisschoppen kregen veel macht en de keizer werd gezien als de vertegenwoordiger van the big JC. Volgens deze christelijke leer moest het (zondige) lichaam zo veel mogelijk verhuld en geabstraheerd worden. De regel was: hoe hoger het ambt, hoe minder van het lichaam te zien is.
Als laatste was de Oriënt goed terug te vinden in de kleding. Net zoals dat Istanbul nu zowel in Azië als Europa ligt, was Constantinopel vroeger hét scharnierpunt tussen deze twee werelden: de Oriënt en de Occident. Dit kwam vooral tot uiting in het gebruik van kleurige stoffen die zo ongeveer stijf stonden van het gouddraad en de juwelen. Fancysmancy.
Niet compleet
Over Byzantium moet ik wel nog benadrukken dat het Byzantijnse Rijk een stuk langer heeft bestaan dan dat de titel van dit artikel doet vermoeden. Er zit in verschillende delen van Europa een grote overlap in het einde van het Byzantijnse Rijk en het begin van de Middeleeuwen. Toch heb ik voor nu het stuk hier afgebroken en maak ik in een volgend artikel de sprong naar de start van de Middeleeuwen in 500 na Christus. Maar, niet getreurd! Ik ga ook zeker nog een los in depth artikel schrijven over die periode. Oh, en ook over de Grieken en de Romeinen natuurlijk! Dan gaan we eens goed uitpluizen wat ze nou allemaal precies droegen.
Bronnen
History of Clothing. (2019). Roman Clothing – What Did the Ancient Romans Wear?
Houston, M. G. (2003). Ancient Greek, Roman & Byzantine Costume. Dover Publications.
Schacknat, K. (2014). In en uit de mode. 2000 jaar modevormgeving (1ste ed.). Amsterdam University Press.
