Ciao tutti! Oggi parleremo del Rinascimento! Of… Laten we het toch maar in het Nederlands doen, wel zo laagdrempelig (ook voor mij!). Daar gaan we. In het vorige college-artikel hebben we onze vrienden en vriendinnen in de middeleeuwen achtergelaten op het moment dat de silhouetten zo verticaal mogelijk waren (denk: lekker dicht bij de hemel). De tootschoenen waren 60 cm lang, de slepen en mouwen reikten tot op de grond en de hoofddeksels waren sky high. Nu is het tijd om af te reizen naar het door mij zo geliefde Italië. Op naar Rinascimento, de Renaissance, de Verlichting!
Tussen ongeveer 1420 en 1550 waren er ingrijpende veranderingen in Europa gaande. Dit tijdperk kennen we als de Renaissance. Dit betekent letterlijk ‘wedergeboorte’. Wat het inhield was basically een besef van: “OMG, wat zijn we nou eigenlijk aan het doen? Alles moet anders!” En dat dan vooral gefocust de menselijke maat (het humanisme) en het “recht op persoonlijke ontplooiing”. Snappie? Easy peasy, lemon squeezy.
Niet veel later kwam in het noorden de Reformatie op gang. Dit was een beweging van verzet tegen het morele verval in de katholieke kerk. Het gezag van de katholieke kerk begon men te ondermijnen en ze streefden naar meer individualiteit. Dit concept was al in de late middeleeuwen aangekondigd. Maar met de Renaissance brak een tijdperk met een meer extroverte blik aan.
Je bent gewoon een individu, weet je.
De individualisering uitte zich ook op het gebied van kleding. Nogal wiedes, anders had ik de Renaissance lekker overgeslagen! In de mode begon zich een waaier van stijlen voor te doen. Anders dan in eerdere of latere eeuwen was er geen toonaangevend hof dat de kledingstijl bepaalde. Neen: het was de tijd van de Bourgeoisie! Deze rijke burgerij kreeg in de Italiaanse steden veel politieke macht en een grote invloed op de cultuur en de smaak.
In de Renaissance stond het individu dus centraal. Het hier en nu had opeens alle aandacht: men ging op ontdekkingsreis (looking at you Christoffel Columbus!) en er werd van alles en nog wat uitgevonden. Denk aan buskruit en kanonnen (bye bye middeleeuwse ridders), maar ook de kunst van het boekdrukken. Hierdoor verschenen ook de eerste kostuumboeken! De belangstelling voor kleding in andere landen groeide en het was zéér chic om daar van af te weten!
Het oudste kostuumboek is Recueil de la diversité des habits uit 1562 van F. Deseros. Dit was een verzameling houtsneden en gedichten waarin kleding van verschillende gebieden in de wereld werden getoond, toegelicht en geanalyseerd.
Verandering in functie
Houppelandes met hangmouwen en lange slepen waren aan het begin van de vijftiende eeuw ook in Italië populair. Maar dat veranderde snel! Het modebeeld hier vertoonde niet de excessen van de gotiek in het noorden. Dus geen overmatige spitse schoenen en geen extreme hoofddeksels! Laat die maar thuis, joejoe! Nee, de Italiaanse proporties bleven gematigd. Gli Italiani neigden naar kleding die praktisch was en waarin ze zich goed konden bewegen. Voor die smooth Italian moves natuurlijk! In deze tijd werden voor de verandering niet de rijkelui die niet hoefden te werken als voorbeeld gezien, maar juist de actieve burgers. Zó verfrissend!
Daarmee veranderde de sociale functie van kleding: het was geen indicatie meer van de status die iemand bij de geboorte mee kreeg (om die status vervolgens levenslang te behouden). Nu berustte de nieuwe status op rijkdom door eigen verdienste! En de kleding drukte niet alleen die status uit, maar ook de persoonlijke smaak. Het kledingbeeld was daarbij wel gerelateerd aan de stijl van de stad of regio waar iemand vandaan kwam.
Hoe zag het kledingbeeld er uit?
In het algemeen waren de belijningen eenvoudig en comfy, met een licht accent in de breedte dat in de zestiende eeuw nadrukkelijker werd. Ook waren duidelijke overeenkomsten tussen mode en architectuur te zien. Waar in de gotiek de ijle, hemelwaarts gerichte silhouetten de richting van de kathedralen volgde, kwam in deze tijd een type met meer volume en een horizontale belijning. Evenwijdig aan de aarde. Je zou kunnen zeggen dat de mens meer betekenis had dan voorheen en dat werd benadrukt door de kleding en accessoires.
Wat droegen de kerels?
De mannen droegen een wijd onderhemd van wit linnen met daaroverheen een wambuis. Dat wambuis was soms kort en strak, maar vaker gematigd lang met buisplooien en een nadrukkelijke taille. De mouwkoppen waren geprononceerd en de halsuitsnijding werd steeds dieper. Het witte onderhemd was daarbij ineens gepromoveerd tot een volwaardig kledingstuk! Ze lieten er graag iets van zien: een reepje wit kon zó maar de bovenkleding opfleuren. Bijvoorbeeld door aan de bovenkant er een randje uit te laten piepen, of juist poffend uit de splitten die in de mouwen waren gemaakt.
Verder droeg men hosen (een broek maar dan bestaande uit losse pijpen) met een braguette. Wat is een braguette? Goede vraag! Dit was een soort toque, weet je wel? Zo’n harde huls die voor de pieliewiele werd geplaatst. Deze zat dan met knopen vast aan de hosen. In de 16e eeuw werd dit ding een symbool van vruchtbaarheid en kreeg ‘ie steeds grotere afmetingen. De braguette dus hè! Sterker nog, de mannen borgen er geld, zakdoeken en zelfs snacks in! Is dit de vroege versie van een male purse…?
Een imposant overkleed was de zimarra: een geplooid en (meestal) lang gewaad dat open werd gedragen. Lekker nonchalant, ja toch? De lange mouwen konden allerlei vormen hebben, maar waren bij voorkeur volumineus. Big and bulky!
De giornea was een loszittende, rijk geplooide capemantel zonder mouwen. Dus het was eigenlijk niets meer dan een voor- en achterpand bijeengehouden door schoudernaden. Omdat de plooien op afbeeldingen (ook zonder gordel) altijd onberispelijk parallel zaten, kan je je afvragen hoe dat kan. Waarschijnlijk werden de plooien onzichtbaar vastgezet aan horizontale stroken textiel aan de binnenkant van het kledingstuk. Zo slim hè, die Verlichte mensen!
Het modebeeld voor de dames
Het belangrijkste kledingstuk van de vrouw was de cotta: een eenvoudig ondergewaad met een wijde rok, die naar de taille toe smaller werd. Deze had geen sleep en naaiden ze geplooid vast aan een afzonderlijk geknipt lijfje. De decoratieve mouwen waren rond de mouwkop losjes bevestigd. En check this: ze konden worden verwisseld voor andere mouwen! Waaaaat? Zo nice! Verder was de taille in eerste instantie hoog (maar dit is nog géén Empire-lijn!), maar uiteindelijk verschoof die naar de “natuurlijke” plaats. Net als bij de mannen was ook bij de dames een witlinnen overhemd onmisbaar. De wijde mouwen ervan poften ook hier door de mouwsplitten aan polsen, ellebogen, bovenarmen en/of mouwkoppen van de cotta decoratief naar buiten. Het lijfje van de cotta was aan de voorkant vaak losjes dicht geregen, zodat ook hier het hemd zichtbaar werd.
Als overkleed over de cotta droegen ze de cioppa of giornea, een mouwloos bovengewaad dat net als de mannelijke versie van de giornea open was aan de zijkanten, maar nu óók middenvoor een opening had. De voorpanden zetten ze dan vaak vast met een gordel. De modellen verschilden per stad. De Venetiaanse giornea heeft bijvoorbeeld een v-vormige nekuitsnijding op de rug. Cotta en cioppa of giornea zijn eigenlijk allemaal de Italiaanse renaissanceversies van de middeleeuwse cotte en surcot.
Accessoires, kapsels, juwelen
Er is nog een he-le-boel te vertellen over de accessoires, schoenen, haarstijlen en sierraden van die tijd. Net als bij alle voorgaande collegereeksen trouwens. Maar die ga ik toch echt “een eigen podium” geven, op een goed moment. Daar is ook weer zó veel over te vertellen, dat dit artikel er toch echt te lang voor zou worden. Dit was voor nu dus de Renaissance, als je nog meer wil lezen over de voorgaande periodes (de prehistorie, de oudheid en de middeleeuwen), ga het vooral lezen! De volgende periode is (volgens mij) de barok/rococo, dus stay tuned voor het volgende artikel in de collegereeks!
Bronnen
Schacknat, K. (2014). In en uit de mode. 2000 jaar modevormgeving (1ste ed.). Amsterdam University Press.
